ADHD bij volwassenen, hoe zit dat nou? - ADHD-Nederland begeleiding gericht op mogelijkheden (2024)

Heb jij ook vaak het gevoel dat je dingen nét even anders doet dan de rest van de wereld? Dat jouw kijk op situaties op zijn zachtst gezegd origineel te noemen valt maar vaak gewoon totaal niet begrepen en gewaardeerd wordt. Veel mensen met ADHD (of zonder diagnose, maar die zich er enorm in herkennen) hebben in de loop van hun leven een heleboel van deze kwaliteiten uit gezet en geprobeerd in het hokje te leven zoals je denkt dat de wereld van je verwacht. Mijn ervaring is dat proberen iemand te zijn die je eigenlijk niet bent nog veel grotere problemen geeft dan zijn wie je bent en dealen met de reuring die dat soms ook oproept.

Maar laten we terug gaan naar de basis. Wat ís ADHD nou eigenlijk?

ADHD is een Engelse afkorting voor Attention Deficit Hyperactivity Disorder. En ik begin maar even met een uitleg in ‘gewone-mensentaal’: ADHD houdt in dat iemand het op één of andere manier zo druk heeft in zijn hoofd, dat er weinig meer bij kan. En met een vol hoofd kun je het zo druk hebben, dat je daardoor de leerstof van school of werk er niet meer goed bij kunt hebben, dat je niet altijd door hebt wat er tegen je gezegd wordt of wat er van je verwacht wordt. Dat je bijvoorbeeld over grenzen van anderen heen gaat omdat je eigenlijk geen ruimte meer hebt in je hoofd voor aanvoelen en invullen van wensen/gevoelens van anderen. En ook: doordat je zo veel bezig bent met alle prikkels in je hoofd te managen, je niet meer zo goed door hebt wat de rest van je lichaam doet en je dus struikelt, dingen laat vallen, niet doorhebt dat je honger hebt, over je vermoeidheid heen dendert etc. Ook kan het zijn dat het zo druk is in je hoofd dat je er zelf ook wat gek van wordt, en je je onbedoeld afreageert en dus een nogal kort lontje hebt. Verder zijn veel mensen met ADHD ‘triggerhappy’: er hoeft maar iets te gebeuren en ze schieten in actie, snel en vaak ook ondoordacht.

ADD is een variant waarbij de H van Hyperactiviteit ontbreekt. Het verschil tussen ADHD en ADD is dat bij ADD die drukte in je hoofd van buiten niet zo zichtbaar is in gedrag (onhandig, druk, snel gedrag). Oftewel je hebt het wel heel druk van binnen maar aan de buitenkant is dat niet zo te merken. In de officiële diagnostiek is het iets heel anders dan ADHD maar in de praktijk merk ik dat het gedrag misschien anders is maar de onmacht van zoveel gedoe en reuring van binnen is hetzelfde. Wel is het zo dat ADD veel minder snel opgemerkt wordt, immers je bent niet zo ‘irritant’ voor je omgeving, hooguit kom je dromerig en afwezig over maar dat wordt toch minder storend gevonden.

ADHD: drie grote groepen symptomen
De fundamentele eigenschappen van ADHD zijn te clusteren in drie groepen symptomen:

1. Aandachtsproblemen: korte spanningsboog hebben, snel afgeleid en verveeld zijn uitstelgedrag vertonen, geregeld van de ene naar de andere activiteit overschakelen zonder iets echt af te maken, moeite om hoofd- van bijzaken te onderscheiden, zich verliezen in details, slecht kunnen plannen en organiseren, slecht prioriteiten kunnen stellen, afwisseling van snel afgeleid zijn met overconcentratie of hyperfocus , alleen aandacht kunnen opbrengen voor zaken die je echt interessant vindt.
2. Hyperactiviteit: motorische onrust ervaren en vaak ook moeten uiten, een veel voorkomend gevoel van innerlijke onrust, druk doen en veel praten, altijd met iets bezig moeten zijn, moeilijk tot ontspanning komen, altijd ‘aan’ staan
3. Impulsiviteit: eerst doen en dan denken, anderen veelvuldig in de rede vallen, ongeduldig zijn, impulsief geld uitgeven, impulsief relaties en werk betrekkingen beginnen en beëindigen, voor de omgeving onbegrijpelijke beslissingen nemen

Binnen de psychiatrie wordt gebruikgemaakt van een aantal formele criteria, die verwoord staan in een handboek. De DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) is een Amerikaans handboek voor diagnose en statistiek van psychische aandoeningen dat als standaard in de psychiatrie dient.

Voor de volledigheid geef ik hier de definitie/omschrijving van ADHD zoals je die in de DSM kunt lezen:
A Ofwel 1, ofwel 2

1. Zes (of meer) van de volgende symptomen van aandachtstekort zijn gedurende ten minste zes maanden aanwezig geweest in een mate die onaangepast is en niet past bij het ontwikkelingsniveau:
   • Aandachtstekort
     1. Slaagt er vaak niet in voldoende aandacht te geven aan details of maakt achteloos fouten in schoolwerk, werk of bij andere activiteiten;
     2. Heeft vaak moeite de aandacht bij taken of spel te houden;
     3. Lijkt vaak niet te luisteren als hij/zij direct aangesproken wordt;
     4. Volgt vaak aanwijzingen niet op en slaagt er vaak niet in schoolwerk, karweitjes af te maken of verplichtingen op het werk na te komen (niet het gevolg van oppositioneel gedrag of van het onvermogen om aanwijzingen te begrijpen);
     5. Heeft vaak moeite met het organiseren van taken en activiteiten;
     6. Vermijdt vaak, heeft een afkeer van of is onwillig zich bezig te houden met taken die een langdurige aandacht (langdurige geestelijke inspanning) vereisen (zoals school- of huiswerk);
     7. Raakt vaak dingen kwijt die nodig zijn voor taken of bezigheden (bijvoorbeeld speelgoed, huiswerk, potloden, boeken of gereedschap);
     8. Wordt vaak gemakkelijk afgeleid door uitwendige prikkels;
     9. Is vaak vergeetachtig bij dagelijkse bezigheden.

2. Zes (of meer) van de volgende symptomen van hyperactiviteit-impulsiviteit zijn gedurende ten minste zes maanden aanwezig geweest in een mate die onaangepast is en niet past bij het ontwikkelingsniveau:

• Hyperactiviteit

1. Beweegt vaak onrustig met handen of voeten, of draait in zijn/haar stoel;
2. Staat vaak op in de klas of in andere situaties waar verwacht wordt dat men op zijn plaats blijft zitten;
3. Rent vaak rond of klimt overal op in situaties waarin dit ongepast is (bij adolescenten of volwassenen kan dit beperkt blijven tot subjectieve gevoelens van rusteloosheid);
4. Kan moeilijk rustig spelen of zich bezighouden met ontspannende activiteiten;
5. Is vaak ‘in de weer’ of ‘draaft maar door’;
6. Praat vaak aan een stuk door.

1. Gooit het antwoord er vaak al uit voordat de vragen afgemaakt zijn;
2. Heeft vaak moeite op zijn/haar beurt te wachten;
3. Verstoort vaak bezigheden van anderen of dringt zich op (bijvoorbeeld mengt zich zomaar in gesprekken of spelletjes).

B Enkele symptomen van hyperactiviteit-impulsiviteit of onoplettendheid die beperkingen veroorzaken waren voor het zevende jaar aanwezig.
C Enkele beperkingen uit de groep symptomen zijn aanwezig op twee of meer terreinen (bijvoorbeeld op school, of werk, en thuis).
D Er moeten duidelijke aanwijzingen van significante beperkingen zijn in het sociale, school- of beroepsmatig functioneren.
E De symptomen komen niet uitsluitend voor in het beloop van een pervasieve ontwikkelingsstoornis, schizofrenie of een andere psychotische stoornis en zijn niet eerder toe te schrijven aan een andere psychische stoornis (bijvoorbeeld stemmingsstoornis, angststoornis, dissociatieve stoornis of een persoonlijkheidsstoornis).

ADHD bij volwassenen, de diagnose

ADHD komt ook bij volwassenen voor maar op dit moment is er nog geen officiële DSM-norm voor ADHD bij volwassenen. De diagnose wordt bij volwassenen vaak gesteld door deze criteria enigszins te vertalen naar de volwassen context.

Als aanvullende vereisten geldt dat deze symptomen:
●Vaker voorkomen dan bij leeftijdgenoten;
●Voor het zevende levensjaar zijn begonnen;
●De leerprestaties, het werk en het sociale contact met anderen beïnvloeden;
●Niet het gevolg zijn van een andere stoornis.

Tot zover de officiële vereisten. Maar wat betekent dit nu in de praktijk? Voorbeelden van ADHD-gedrag zijn:
● Je maakt vaak slordigheidsfouten
● Je hebt weinig aandacht voor details of juist overmatig veel aandacht voor details
● Je hebt veel moeite om je aandacht te houden bij wat er op dat moment gevraagd wordt
● Je lijkt vaak niet te luisteren als iemand wat vertelt, informatie gaat vaak aan je voorbij
● Je doet daardoor vaak niet wat er gevraagd of uitgelegd wordt
● Je hebt moeite met het organiseren van taken of activiteiten.
● Je doet liever geen taken waarbij je lange tijd moet opletten of kan er juist helemaal in opgaan
● Je bent vaak (belangrijke) spullen kwijt.
● Je bent afgeleid door dingen die om zich heen gebeuren.
● Je vergeet vaak dingen die je wel zou moeten doen
● Je vindt het lastig om lange tijd stil te zitten
● Je stoort vaak andere mensen wanneer ze in gesprek zijn of met iets bezig zijn.
● Je geeft vaak al antwoord voordat de vraag helemaal is gesteld

Tot zover het gedrag, maar wat er van binnen gebeurt komt vaak op het volgende neer:
● Je hebt het druk met je afvragen of je dingen wel goed doet en met wat er van je verwacht wordt
● Je neemt beslissingen, denkt en voelt op een manier die anderen vaak niet begrijpen
● Je hebt het gevoel dat je de sociale spelregels vaak niet goed begrijpt of hanteert
● Je hebt het gevoel altijd ‘aan’ te staan
● Je voelt je snel overprikkelt maar ook juist snel verveeld, het is gauw teveel of te weinig en er zit weinig tussenin

Waarschijnlijk zul je bij elk punt ook wel zien dat het niet per se met ADHD te maken heeft. Dat iemand moeilijk op zijn beurt kan wachten kan ook te maken hebben met een sterk competitieve neiging. Dat iemand vaak al antwoord heeft voordat de hele vraag gesteld is, kan ook gewoon komen omdat het een slim kind is. Slecht luisteren naar anderen kan het gevolg zijn van een buitengewoon boeiende binnenwereld en ga zo maar door. Maar dan toch, als je veel van dit soort gedrag vertoont, krijg je vaak sociaal een tik op de neus. Misschien als volwassenen niet meer expliciet. Tegen een kind zeg je makkelijk: doe ff normaal, zit even stil, let eens op. Bij volwassenen is het oordeel minder uitgesproken maar vaak voel je het wel degelijk!

De officiële ADHD-kenmerken zeggen namelijk niet zoveel over de achterliggende binnenwereld, over wat je denkt en voelt. De kenmerken zeggen niets over het hoe en waarom van je reactiepatroon. Hoe meer je enkel inzoomt op het gedrag, hoe meer je voorbij gaat aan waarom je zo doet. Als je niet snapt waarom je zo doet en alleen maar blijft hameren op dat je het anders moet doen, kun je bijna niet anders dan het gevoel van onmacht verder opstoken. Daarom vind ik het zo belangrijk te ontdekken wat er allemaal in je hoofd omgaat. Verder loop je het risico dat je hele nuttige persoonlijkheidskenmerken gaat verwarren met probleemgedrag. Dat geeft op termijn een soort katapult-gedrag namelijk dat het ongewenste gedrag er extra hard uit komt (vergeleken met een katapult, eerst trek je het elastiek naar achteren en dan als je de spanning er af haalt knalt die steen de wereld in). Dus onderdrukken geeft vaak later een uitvergroting van het gedrag.

Waarom doe je wat je doet, denk je wat je denkt en voel je wat je voelt?

Grappig is dat de veel mensen zich bij wijze van spreken meer verdiepen in de werking van hun nieuwste Iphone dan in de werking van je brein. Er zit namelijk logica achter hoe je denkt, doet en voelt. Alleen als je die logica nog niet doorziet, kan je je redelijk voelen als een drenkeling ergens midden op de oceaan.

De logica achter hoe je denkt, doet en voelt, zie je brein als een emmertje. Dat emmertje is de hoeveelheid prikkels die je aan kunt. Een te vol emmertje is lastig, een te leeg emmertje ook. Dat is die ingewikkelde balans tussen overprikkeling en onderprikkeling.

Wat gaat er in jouw emmertje?

De eerste laag van je emmertje is gevuld met gevoeligheid. Sommige mensen zijn meer- en anderen minder gevoelig. Ben jij meer gevoelig, dan pikken je zintuigen meer op dan gemiddeld en ervaar je dus ook meer dan gemiddeld. Dit vult jouw emmertje. Voorbeelden hiervan:

● Geluid kan je snel opvallen, afleiden of irriteren. Dus een irritante zoem die jou afleidt gaat volledig aan anderen voorbij. Een televisie die aanstaat blokkeert jouw denken helemaal, gejengel van je kind is onmogelijk buiten te sluiten. Zo kan ik dus geen telefoongesprek voeren met iemand die in een callcenter werkt waarbij ik al die andere stemmen ook hoor.

● Kleding moet echt kloppen anders heb je er last van. Dus als dat labeltje er niet NU uitgaat kan jij niet verder. Of als de stof van je trui kriebelt ben je de hele tijd daardoor afgeleid, of er zit een gat in je sok…whaaaaa . Haha, ik ben wel eens midden in de nacht mijn bed uit gegaan op zoek naar een nagelschaar omdat mijn nagels te lang voelden.

● Beelden maken indruk, visuele informatie prikkelt. Bijvoorbeeld wat je ook ziet, het zet je brein aan op de ideeënmachine, of het is te licht, te donker, te fel, te kleurig, te zwart-wit etc. om je lekker te kunnen voelen. Zelf heb ik hier veel minder mee, ik ben juist qua beelden niet zo scherp :).

● Geur pik je snel op en kan je positief en negatief afleiden. Zo ontdekte ik toen ik etherische oliën ging gebruiken dat ik enorm genoot van een nieuw luchtje en mijn huisgenoten me wazig aankeken waar ik het over had. Die roken nog niets. En andersom: ik kan echt geen poep en kots opruimen (kids noch huisdieren) maar mijn man kan dat deel dan weer prima uit zetten.

Deze gevoeligheid hebben de meeste mensen gelukkig maar op 1 of 2 punten en dan nog kan het hard werken zijn. Hoe deze gevoeligheid komt? Tja daar is nog weinig onderzoek gedaan. Maar op basis van mijn ervaring zeg ik: een stukje aangeboren, een stukje overlevingsmechanisme (kom ik later op, een brein dat heel alert is op omgevingssignalen) en soms ook een stukje tekort in bouwstenen. Zo is bekend dat als je een lage pijndrempel hebt, dit duidt op een laag serotonine-gehalte in je brein. Kijk, dat vind ik dan weer leuk want daar zijn echt oplossingen voor!

Tot zover de gevoeligheid die redelijk zichtbaar en merkbaar is. Maar we hebben nog een ‘zintuig’, namelijk een deel in ons brein dat stemmingen en emoties van andere mensen aanvoelt en invoelt. Dat deel van je brein zijn de spiegelneuronen en die zijn er voor gemaakt dat je sociaal en emotioneel afgestemd kan zijn en blijven op anderen. Maar het venijn van die spiegelneuronen is dat je dan dingen voelt ‘alsof je ze zelf voelt’ omdat we niet geleerd hebben daar onderscheid in te maken, Dus verdriet van een ander voel jij, boosheid van een ander voel jij. Iedereen trouwens, maar de een iets meer dan de ander en sowieso de een voelt het en doet er niets mee en de ander betrekt het enorm op zichzelf en heeft het er druk mee. Zo was ik zelf als kind iemand die alle spanning waarnam en er altijd bij dacht ‘dat het door mij kwam’, dus ik had bij voortduring het gevoel dat ik iets niet goed had gedaan en was vaak overspoeld door gevoelens. Mijn oplossing, onbewust, was om dat af te gaan sluiten dus ik ben ook een hele tijd als een sociale hork door het leven gegaan die juist niets voelde. Ben benieuwd welke stukken hiervan je herkent!

Persoonlijkheidskenmerken die maken wie je bent

De één is de ander niet. Ja duh! Ok dat was een open deur maar toch. Een van de redenen dat ik zo blij was toen ik NLP (Neuro Linguistisch Programmeren, vreselijke naam fantastische methodiek) ontdekte, ontdekte ik dus ook waarom de een anders doet dan de ander. Dat heeft te maken met je filters. Filters? Yep. IK leg uit: Per seconde komen er miljoenen eenheden aan prikkels op ons af. Om te kunnen functioneren laten we heel veel daarvan weg. Het is immers ondoenlijk om die miljoenen eenheden op te nemen, laat staan betekenis te geven en te verwerken. Daar komen dan ook nog alle prikkels van binnen bij; rond malende gedachten maar ook jeuk aan je teen, honger en verliefdheid moeten door het brein verwerkt worden. Sowieso dus al een drukke bedoening. Concreet betekent het dat eerst meer dan 99 procent van alle prikkels weggefilterd moet worden om überhaupt te kunnen functioneren. Maar die filters laten niet alleen maar ‘gewoon een berg info weg’, dat doen ze selectief. Zo blijkt iedereen over een set sorteerstijlen te beschikken die net weer even anders is, en die je uiteindelijke interpretatie bepaalt. En zo weet ik dat veel mensen met ADHD een heel sterk rechtvaardigheid filter hebben: alles wat ook maar een spatje oneerlijkheid in zich heeft komt keihard door en werkt als een lap op een rode stier. Zelfde met vrijheid, veel mensen met ADHD hebben vrijheid zo in hun filters zitten dat ze nogal snel in de ‘dat bepaal ik zelf wel-stand’ komen te staan. Oftewel, het ene filter roept nou eenmaal meer reuring en actie op dan het ander. Zijn daarmee je filters verkeerd? Welnee, om maar bij deze twee voorbeelden te blijven: een sterk rechtvaardigheidsgevoel of een krachtige hang naar vrijheid zijn ook hartstikke functioneel!

Ok, dus je emmertje is al behoorlijk gevuld. Gevoeligheid, bepaalde filters die zo staan ingesteld dat je meer of minder drukte creëert en voelt. Maar dan is er nog een laagje. Namelijk alle aanpassing die je maakt om te matchen met de verwachtingen van de wereld. Ook kindertjes met ADHD zijn geen Gekke Henkie, die voelen dondersgoed aan dat hoe ze doen niet altijd (eh vaak niet?) leuk gevonden wordt door de omgeving. En dat is een rotgevoel. Vaak lachen we dat dan weg of worden juist stiller en onzichtbaarder. En zonder het door te hebben ga je van binnen zoeken naar ‘hoe moet ik het dan wel doen?’. Je gaat op zoek naar een versie van jezelf die leuk en ok gevonden wordt door de omgeving. Dat is een biologisch gegeven, we hebben het biologisch gezien gewoon nodig om verbonden en geliefd te zijn. Dus de pleaser in ons wordt al heel jong aangesproken en we gaan proberen zo te zijn als de wereld wil. En dat mislukt vaak en dat is dan ook weer super frustrerend.

Een voorbeeld uit mijn eigen leven: ik was al vrij jong enorm geïnteresseerd in dingen leren, schoolse dingen als lezen en rekenen. En ik kreeg al heel jong ook de signalen dat dat niet ok was. IK moest spelen, niet rekenen. Mijn oudere zus kon nog niet lezen en ik wel en dat was niet ok. Ik sloeg een klas over en klasgenoten van een jaar ouder schrokken ervan dat ik al verder was met de stof. Ik besloot van binnen: ‘slim zijn is niet handig, dat schrikt mensen af’. En ik heb dus een half leven lang geprobeerd mijn eigen bijdehante, verbaal vaardige eigenwijze ‘ikje’ te verstoppen. Je echte eigen ik verstoppen kost bakken met energie, en dat vult je emmer ook weer.

Een ander voorbeeld van gevolgschade: als een kind normaal gesproken erg goed is in voor zichzelf opkomen en geregeld te horen krijgt dat hij te hebberig is, kan het zich gaan inhouden. Op het oog vertoont het dus beter gedrag. Maar van binnen gaat het broeien bij het kind. Het heeft het gevoel tekort te komen. Op de langere termijn zal hij het gaan compenseren door of bij voortduring verongelijkt te doen of door gewoon meer te nemen (pikken, grensoverschrijdend gedrag, brutaliteit). Voor je het weet zit je in een vicieuze cirkel, want dan ga je dat gedrag weer proberen te corrigeren.

Dus hoeveel ruimte is er nu nog over voor de dagelijkse dingen als welke boodschappen je moet doen, wie er ook alweer vandaag jarig was en waar je sleutels liggen? Weinig!

Dus dan kun je wel nóg meer druk op je emmer leggen met allemaal jezelf opgelegde regels (je sleutels altijd op dezelfde plek leggen, facebook van je telefoon gooien, je voornemen langzamer te praten) maar a. die kosten ook nog eens denkkracht dus je emmer raakt er nog voller van en b. het lukt vaak niet dus je emmer vult zich nog verder met frustratie en c. het is dus zoveel makkelijker als je bij de echte kern begint en je emmer leert leeg kieperen! Emmer leeg kieperen? Ja echt, dan kan. Niet zo maar even maar wel met iemand die je spiegelt en je helpt ontdekken:

● wat zijn mijn sorteerstijlen?
● wat is mijn aanpassingsgedrag?
● hoe ga ik daar een betere balans in vinden en dus meer mezelf zijn?

Kleine voetnoot: veel mensen met ADHD denken dan ‘ja, maar als ik mezelf ga zijn dan wordt het pas echt chaos’. En geloof me, dat is niet waar. Wat als kind misschien eigenschappen waren waar de wereld niet zo fijn op reageerde, als volwassene kun je daar heel ver mee komen. Eigenwijsheid, creativiteit, opstandigheid kunnen heel veel brengen. Net als (de meer ADD-kant) het vermogen om te observeren, filosoferen en veel te voelen.

Jezelf zijn werkt, je moet alleen nog gaan ontdekken hoe 🙂